زمین درانتظار مهدی قسمت چهارم :وارث حقیقی زمین درکتب آسمانی

اشاره: از آنجا که تفسیر روض الجنان و روح الجنان به سبک ادبیات فارسی قرن پنجم و ششم نوشته شده به فارسی روان گردانده شده تا برای مشتاقان قابل درک باشد و بعد از آن توضیحاتی برای آسوده شده است بر این اساس مطالب خارج از پرانتز متن روان تفسیر و داخل پرانتز توضیحات و ملحقات برگرداننده می باشد.

الف-《ولقد کتبنا فی الزبور بعدالذکر  ان الارض یرثها عبادی الصالحون 》 و به تحقیق قبل از قرآن در زبور نوشتیم که بندگان شایسته من وارثان روی زمین خواهند شد )انبیاء، آیه ۱۰۶ جلد ۸ صفحه ۶۴ و ۶۵( قوله )فرموده خداوند متعال است که(:ولقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر()وبه تحقیق درزبور بعداز ذکر نگاشتیم( حمزه واعمش )کلمه زبور( را زبور قرائت کرده اند. یعنی زای و با مضموم  را دانسته اند و بقیه قاریان آن را زبور قرائت کردند) یعنی زای  را مفتوح دانستند.

زبور چیست؟

زبور بر وزن فعول  می باشد که معنای مفعولی دارد مانند کلمه حلوب) ماده شتر نوشیدنی که از آن شیر می دوشند یعنی مفعول است( و رکوب )مرکب سواری که افراد بر آن سوار می شوند و از آن سواری می گیرند یعنی معنای مفعولی دارد( والزبر) زبر جمع زبور بر وزن فعول می باشد و آن(، هر کتاب حکمت آمیز و یا کتابی که با حروف درشت نوشته شده باشد و یا نامههای اعمال و یا کتاب اخلاقی می باشد همه آنها معنای مفعولی دارد، یعنی توسط کسی نوشته شدهاند) قاموس قرآن ،جلد ۳ ،صفحه ۱۵۴ و ۱۵۵(

والزبرالکتابه، در قرآن دو کلمه زبر و کتب در کنار یکدیگر ذکر شده است و مفسران درباره معنای هر یک و تفاوت بین آنها نظرات را ارائه داده اند؛  از آن جمله زبر نوشتهای است که مواعظ در آن است و کتب نوشته هایی است که بین حروف آن ارتباط وجود داشته است یا اینکه زبر کتابهایی است که به حکمت ها اختصاص دارد و کتب نوشته هایی است که حاوی احکام و شرایع باشد و یا اینکه زبر کتاب های انبیا غیر اولوالعزم است و کتب کتابهای انبیای اولوالعزم می باشد.) قاموس قرآن، جلد ۳ صفحه ۱۵۵(

زبور وذکر چه می باشند؟

مفسران درباره زبور و ذکر) که در آیه آمده است( با یکدیگر گفتگو کرده اند که مقصود خداوند متعال از ایندو کلمه چیست ؟)در این باره سه نظر وجود دارد به شرح زیر:(

۱ -سعید بن جبیر و مجاهد و ابن زید معتقدند که مقصود )خداوند متعال( از زبور همه کتاب های )آسمانی( نازل شده بود و مقصود خداوند از کلمه ذکر، لوح محفوظ می باشد.)لوح محفوظ همان چیزی است که اصل کتب آسمانی و بعضی دیگر مانند سرنوشت انسان ها در آن قرار دارد و لوح محفوظ ظرف کتابهای آسمانی محسوب می شود به طوری که این کتابها از آن گرفته شده و به زمین نازل می شود اصل و حقیقت کتابهای آسمانی در آن محفوظ و از هر نوع دستبرد در امان است.(پس معنای آیه می شود که ما بعد از آنکه )این مطلب را( در لوح محفوظ نگاشتیم در زبور نیز نوشتیم.

۲ -عبدالله ابن عباس و ضحاک میگویند: مقصود خداوند متعال از ذکر ،تورات و مقصود از زبور،کتاب حضرت داوود _علی نبینا و آله و علیه السلام _می باشد. 

۳-عده ای دیگر معتقدند که مقصود از ذکر ،قرآن و مقصود از زبور، کتاب حضرت داوود _علی نبینا و علیه السلام_ می باشد.

استفاده بعد به بجای قبل:

) مقصود از کلمه ( بعد )در آیه( همان قبل می باشد کقوله )مانند فرموده خداوند متعال است که( و وَكَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِ ك ()سوره کهف آیه ۷۹( پشت سر آنها پادشاهی بود( ای امامهم،) یعنی در پیش روی آنها پادشاهی بود ()و همچنین ( قوله) و فرموده خداوند متعال است که:( وَالْْرَْضَ بعَْدَ ذَٰلَِكَ دَحَاهَا( نازعات آیه ۳۰و زمین بعد از آن گسترش پیدا کرد(ای  قبل ذالک ،)یعنی قبل از آن گسترش داد. زیرا با توجه به آیات قبل، اول زمینه استقرار و گسترش پیدا کرد و بعد از آن آسمان و شب و روز مستقر شدند(.

الارض کدام زمین است؟

«ان الارض») در اینکه زمین و مقصود خداوند متعال از کلمه ارض در آیه که وارث آن بندگان شایسته اند چه می باشد نظرات مختلفی به شرح زیر موجود است:(

۱ -مجاهد و ابولعالیه می گویند: )مقصود خداوند متعال از کلمه ارض( زمین بهشت است.) پس معنای آیه این میشود که (یعنی ما در زبور نگاشتیم همانطور که در ذکر ،یعنی در این کتاب قرآن یا لوح محفوظ نگاشته بودیم که زمین بهشت، ارث بندگان شایسته خواهد بود.

بیانه  )تبیین مطلب یاد شده( قوله )فرمود خداوند متعال است که:( وَقاَلوُا الْحَمْدُ هلِِلَِ ال^هذِي صَدَقَناَ وَعْدَهُ وَأوَْرَثنَاَ

الْْرَْض نَتَبََ _هوأ^ُ مِنَ الْجَنةِ حَيْثُ نشََاءُ   _ۖ )زمر آیه ۷۴( و گویند ستایش خدای را که وعده لطف و رحمتش را بر ما محقق فرمود و ما را وارث همه سرزمین بهشت گردانید تا هر جای آن بخواهیم منزل گزینیم.

۲ -عبدالله بن عباس گفته است که مقصود )خداوند متعال از زمین( زمین دنیا می باشد یعنی خواست و اراده ما این بود که زمین دنیا را همانند ارث به بندگان شایسته خواهیم داد و ذالک ) و آن به استناد( قوله) فرموده خداوند متعال است که :( ... لِيظُْهِرَهُ عَلَى ال ِّدِينِ كُلِ^ِّهِ   ... )صف ایه ۹( تا دین اسلام را بر همه شریعت ها پیروز گرداند بر این اساس به استناد این آیه در نهایت شریعت اسلام عالمگیر خواهد شد و شرایع دیگر مغلوب خواهند بود(.تا اینجا بازبینی شد

و هب بن منبه می گوید: در چند کتاب از پیشینیان خوانده ام که خداوند متعال فرمود:) من زمین را به صورت ارث به بندگان شایسته خواهم داد.) همانطور که ارث( مملوک قطعی وارث است و زمینه نیز تحت حکومت بندگان صالح خواهد شد.(

این )نظر که مقصود از کلمه ارض در آیه زمین دنیای است همان( نظر امام محمد باقر علیه السلام است.

شیعیان به وسیله این آیه به ظهور مهدی عجل استدلال کردهاند. نحوه استدلال آنها بر این آیه اینگونه است که میگویند: خداوند متعال فرمود :من در کتاب پیشینیان یکی پس از دیگری نگاشته و بر پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز ناز کردم که من همه زمین را به صورت ارث به بندگان شایسته خواهم داد الف و لام در الارض، الف و لام جنس است که عمومیت را می رساند و چون بدون قید آمده است جز زمین دنیا شناخته نمیشود.) کلمه الارض هم بدون قید و و به صورت مطلق و هم با الف لام آمده است که دو مطلب را به ذهن می رساند که مقصود از زمین همه زمین نه بخشی از آن است و دیگر اینکه کره زمین است زمینه بهشتی.(

مهدی (عج)معصوم است ووارث زمین

و اینکه خداوند در مورد شخصی به طور مطلق لفظ صالح را به کار برده است نشانه عصمت آن شخص است، زیرا وقتی یکی از ما دیگری را به پاکی و طهارت نسبت می دهد تنها به شایستگی ظاهر شهادت میدهد چون باطن آن شخص نمیشناسد و از آن آگاهی ندارد ولی وقتی خداوند متعال به این پاکی و شایستگی شهادت دهد نشان آن است که آن شخص در حقیقت شایسته و پاک است )یعنی معصوم است( زیرا خداوند متعال به ظاهر و باطن آن افراد آگاه است و بر پنهان ها و آشکار ها نیز آگاهی کامل دارد. در میان مسلمانان تنها امامیه) شیعیان اصلی( بودند که به عصمت  امامان دوازده گانه معتقد شده و به اثبات عصمت آنهاپرداختند و پس به همین خاطر استدلال کرده اند که این آیه دلیل بر عصمت معصومین علیهم السلام می باشد اگر گفته شود که صالحین  جمع است و حال آن که حضرت مهدی عجل الله یک نفر است پاسخمی دهیم:

۱ -برای بزرگداشت و تکریم یک شخص، استفاده از کلمه جمع مانعی ندارد و) در فارسی نیز چنین رویه ای معمول است که برای احترام به یک شخص می گوییم ایشان فرمودند.(

۲ -ممکن است) یکی دیگر از دلایل به کار رفته صالحین در این باشد( که مقصود واقعی از شایستگان حضرت مهدی)عجل الله( و گروهی از یاران آن حضرت باشند ،زیرا به دلیل مشخص که) قب الا  گفته شد (عصمت آن حضرت روشن می باشد و حال آنکه عصمت  یاران از نظر ما روشن نیست و مجوزی ندارد از آن جهت که برای انطباق عصمت  بر آنها دلیلی وجود ندارد. )چون دلیل واقعی( بر عصمت شخص، شهادت خدا و یکی دیگر از معصومین علیه السلام می باشد که گواهی بر عصمت یاران حضرت مهدی )عجل الله( در قرآن و روایت مشاهده نمی شود یعنی در این زمینه نصی موجود نیست پس از هر چند ممکن است آنان در واقع و نفس الامر و معصوم باشند ولی ما نمی دانیم به نظر می رسد این فراز نوشته ابوالفتوح فاقد وجاهت است و یاران غیر معصوم حضرت مهدی )عجل الله( حداقل شبه معصوم هستند و بر این اساس می توان صفت صالح را به آنان داد.

ب-)ونرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض ونجعلهم ائمه ونجعلهم الوارثین( میخواهیم احسان و نیکویی خود را به رخ کسانی بکشیم که به استضعاف کشیده شدهاند و آنان را پیشوایان و وارثان قرار دهیم) قصص، آیه ۵ جلد ۸، صفحه ۴۳۵ و ۴۳۶(

)ونرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض( و اراده کردیم و خواستیم که احسان و نیکویی خود را به برخی کسانی بکشیم که در سرزمین مصر به ناتوانی و ضعف کشانده شدهاند آنان از میان بنی اسرائیل بودند استضعاف به ضعف کشیدن است و ناتوان شمردن ناتوان یافتن و ضعیف دانستن و سست پنداشتن و مستضعف اسم مفعول استضعاف می باشد. و در قرآن پنج بار به صیغه جمع یعنی مستضعفین آمده است و آن به معنای ناتوانی و زبونی سیاسی و اخلاقی و نه اقتصادی می باشد.

پیشوایی در چه زمینه ای

)ونجعلهم ائمه() آنها را پیشوایان قرار می دهیم .()درباره اینکه آنان پیشوایان چه چیزی قرار می گیرند این نظرات موجود است:(

۱ -عبدالله بن عباس میگوید :مقصود این است که آنها را پیشوایان قرار دادیم تا مردم در نیکی ها به آنان اقتدا کنند.

۲ -قتاده می گوید) مقصود این است که( آنها را پادشاه و امیر )سرزمین ها( قرار دهیم .و بیا نه تبیین مطالبیاد شده (قوله فرموده خداوند است که:وجعلکم ملوکا) مائده آیه۲۰شما را پادشاهی داد.( ۳ -مجاهد می گوید: آنها را دعوت کنندگان به سوی نیکی قرار دهیم.

مستضعفان،وارثان زمین

)ونجعلهم الوارثین() ایشان را وارثه قرار دهیم( آنها مستضعفان را بعد از آنکه فرعون و پیروانش را نابود کردیم وارثان اموال آنها قرار دهیم )این آیه در میان آیاتی قرار دارد که درباره فرعون و لشکریانش و برخورد آنها با بنی اسرائیل می باشد .بنابراین ظاهر این مورد بحث به همان جریان و مربوط می شود ولی این مانع از آن نیست که آیات بر موارد مشابه نیز حمل شده و سرایت پیدا کند.( 

شیعیان روایت کردهاند که این آیه در مورد حضرت مهدی )عجل الله( می باشد .بعد از آنکه حضرت مهدی )عجل الله( و یارانش به استضعاف کشیده شدند. خداوند متعال احسان ونیکویی خود را به رخ آنان می کشد از عبارت ابوالفتوح اینگونه نیز استفاده میشود که بعد از آنکه مردم دنیا به استضعاف کشیده شدند خداوند متعال احسان و نیکویی خود را با فرستادن حضرت مهدی )عجل الله( و یارانش به رخ آنها کشیده و آنان را از استضعاف بیرون میآورد اما آنچه که در متن گفته شد به نظر میرسد صحیح تر باشد به ویژه اینکه مستضعف شدن تنها برای مردم عادی به وقوع نمی پیوندد بلکه گاهی پیامبر خدا نیز به تصریح خود قرآن به استضعاف کشیده می شود آنجا که خداوند متعال می فرماید:) وَلَ َّمََّا رَرَ َجَجععَ موُسََى  _ٰ إِلَىَٰ   قَوْمِهِ غَضبََْا ننَ أَسِفًًا

قَالَ بِئْسَمََا خَلَفْتُمُ ِونِي مِنْ بَعْدِِي  ٰ  أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبَِّكُمْ  ٰ  وَألَْقََى الْأَلوَْاحَ وأََخَذَ ......الْقَوْمِ الظََّالمِِينَ اعراف آیه ۱۵۴ وچون موسی به سوی قوم خود برگشت و به حال خشم و تاسف به قوم خود گفت:در نبود من چه بد جانشینی برای من بودید آیا در امر خدای خود پیشی گرفتید؟ آنگاه الواح را به زمین انداخت و سر برادرش را گرفت و به سوی خود کشید. هارون گفت: ای فرزند مادرم همانا این قوم مرا خوار کردند و نزدیک بود مرا به قتل برسانند. پس تو دشمنان را با با شماتت کردن بر من خوشحال نگردان و مرا در گروه ستمکاران قرار نده اینکه امام به دلیل زر و زور و تزویر و حیله گران نتواند از پرده غیبت بیرون آمده و زمین را از عدل و داد پر کند. و دست آن حضرت را در رسیدن به اهداف مقدسش ببندند. این خود نوعی به استضعاف کشیدن امام علی علیه السلام است اگر به مجموعه ادعیه و سخنان بزرگان دین مراجع شود معلوم می شود که امام مهدی روحی له الفداه از غیبت خود چه اندازه  ناراحت و پریشان است ولی چون زمینه ظهور خود را در جامعه فراهم نمی بیند نمی تواند از پرده غیبت بیرون آید و خداوند این اجازه را به آن حضرت نمی دهد. سید مرتضی غیبت امام زمان را از مردم می داند و در نتیجه زمینه ظهور آن حضرت نیز به دست خود مردم خواهد بود خلاصه این که امام علیه السلام و یارانش توسط مستکبران از آن رو به استضعاف کشیده شده اند که نمی توانند نیاز عالیه خود را در جامعه انسانی تحقق  بخشیده و بشریت را از لجن زاری که در آن زندگیمیکنند نجات دهند. 

مقصود از ارض زمین در آیه تمام کره زمین)نه بخشی از آن میباشد و خداوند متعال آنها را وارث آن قرار میدهد این گفته از آن جهت بهتر است که بنا به دلایل زیر با ظاهر آیه و مطابقت دارد:

۱ -بهتر است کلمه ارض که با الف و لام جنس آمده است بر عموم اطلاق شود یعنی همه زمین نه بخشی از آن.

۲ -کلمه امام در آیه به صورت جمع یعنی ائمه آمده است درباره حضرت مهدی به صورت حقیقت استعمال شده و درباره بنی اسرائیل به صورت مجاز می باشد.۱

۳ نسبت صفت وارث به آن حضرت شایستهتر است به این دلیل که جزء آخرین امامان است و آن حضرت وارث همه پیشینیان میباشد و حکومت آن بزرگوار به زمان قیامت اتصال دارد و مثل )مانند این آیه( قوله

فرموده خداوند متعال است که وَلَقَدْ كَتَبْنَاَ فِِي الزبََّوُرِ مِنْ بَعْدِ الذَِّكْرِ أَنََّ الْأَرْضَ يرَِثهَُاَ عِباَدِيَ الصََّالحُِونَ ) انبیا آیه

 ).۱۰۵

ملحقات

 مرحوم شعرانی در ذیل این آیه پانوشتی را آورده است که عین اا  آن را آورده و آنها توضیحاتی بر آن افزوده میشود:

بنابر این آیه مبارکه《 ونرید》 جمله متعرضه است متضمن قاعده کلی اجتماعی که سنت الهی بر آن جاری است و مانند آن در قرآن بسیار است .در میان حکایتی جمله متضمن حکمت و پندی مناسب ایراد می فرماید چنان که درخلال قصه داوود و جالوت میفرماید؛《... وَلَوْلََا دَفْعُ اللََّهِ النََّاسَ بعَْضَهُمْ بِبعَْضٍ للََففَسسَََددََتتِ

الْأرَضُْ ...》) بقره آیه ۲۵۱( و در این آیه کلمه نرید فعل مضارع است و دلالت بر استمرار اراده می کند خاص به حضرت موسی علیه السلام و بنی اسرائیل نیست و غلبه اهل حق بر باطل آنکه غلبه تام و کامل باشد در آخرالزمان خواهد بود چون حجت خدا ظاهر شود و بنابراین این جنود فرعون و هامان و پیروان آنانند تا قیامت.

برگردان: در اینکه آیه مورد بحث می تواند یک قاعده کلی و سنت الهی را بیان کند تردیدی نیست به ویژه این که روایاتی که در مورد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه ذیل این آیه وارد شده است بر آن دلالت میکند اما با استدلالی که مرحوم شعرانی با شاهدی که از سوره بقره از داستان طالوت آورده است نمی توان این نکته را به اثبات رساند زیرا جملات متعرضه از سبک و سیاق جملات قبل و بعد خود پیروی نمی کنند مانند جمله متعرضه آیه اهلبیت انما یرید الله... سوره احزاب آیه ۳۳ و یا آیه مربوط به حضرت یوسف يُوسُفُ أَعْرضِْ عَنْ هَذَا سوره یوسف آیه ۲۹

در حالی که در آیه مورد بحث افعال بعد از آن همگی منصوب می باشند پس باید گفت این آیه در ابتدا برای بنی اسرائیل است و ولی هیچ مانعی ندارد که با دلایل دیگر از آن قاعده کلی یعنی پیروزی حق بر باطل استنباط شود قاعده جری و تطبیق در آیات همین نکته را می رساند

۱ -لفظ به صورت حقیقی لفظی است که واضع در ابتدا به خاطر آن این لفظ راوضع کرده باشد و لفظ مجازی لفظی است در غیر موضع له استعمال شود و اگر هر دو معنای حقیقت و مجاز یکسان به ذهن متبادر شود استفاده آن لفظ در موضوع له حقیقت و در مورد غیر موضوع له مجاز است. منطق صوری جلد ۲ صفحه ۷۳ از این نظر گفته مرحوم ابوالفتوح قابل مناقشه و گفتگو است زیرا لفظ امام در زمان قبل از شریعت اسلامی نیز رایج بوده و در مورد حضرت ابراهیم و غیره سابقه استعمال داشته است.

چهارشنبه ۹مهر ۱۳۸۲/۴شعبان ۱۴۲۴ شماره ۲۴۵ یالثارات